نظریه تحولی چارلز داروین (۱۸۵۹) بر بنیاد زیستی رشد انسان تاکید می کرد،و در واقع نقش وراثت را زنده کرده و اهمیت میداد.این امر باعث شد، بسیاری از نظریه پردازان به وراثت (انتقال استعداد از والدین در زمینه ای به فرزند) در رشدو یادگیری،اهمیت دهند.

اما نظریه رفتارگرایان (واتسون -اسکینر )،نظریه وراثت را به چالش کشانید. اگر چه از قبل بر نقش حواس آدمی در کسب دانش پافشاری شده بود و ذهن انسان را، لوح سفید و خالی و نانوشته، چون آئینه می پنداشتند،که عوامل محیطی در آن تاثیر خود را می گذارد. واتسون و اسکینر و...تربیت انسان را کاملا قابل انعطاف دانستند. که آموزش اولیه و از سنین اولیه می تواند، صرف نظر از آنچه کودک به ارث برده است، وی را به هر نوع مهارت و شخصیتی (پزشک- حقوقدان- تاجر-هنرمند- دزد و یا گدا و…) در بزرگسالی تبدیل کرد.(۱۹۳۰) برای نمونه اسکینر ادعا میکندومیگوید, یک فرد تازه تولد شده را بمن بدهید و امکانات لازم و مورد نیاز متناسب را فراهم کنید. هر شخصیتی که میخواهید ,تحویل بگیرید.

   پیاژه وراثت را به معده و عوامل محیطی را به سفره تشبیه میکند. در مورد وراثت از نتیجه آزمایشها چنین گزارش میشود که، آن رفتارها و مهارتها و طرحهای جسمانی و ذهنی (راه رفتن – صحبت کردن – و…) که امکان تکرار و مداومت دربین نسلها را پیدا میکنند، به صورت استعداد و آمادگی بر بال ژنها نشسته و از نسلی به نسل بعدی انتقال می یابد. و در مورد سفره منظور، آموزشهای رسمی و غیر رسمی است که کودک در خانواده و مهد کودک و مدارس و محیط زندگی تحت تاثیر آنها قرار می گیرد. که جبری به کودک است. کتاب درسی شکلها و مفاهیم و هدفها و روشهای آموزشی و وسایل امکانات آموزشی تحمیلی بر فرهنگ و آداب و آمادگیهای نوآموز میباشد. و اگر در مسیر طبیعی تواناییهای کودک نباشد ،خود عامل عدم موفقیت در یادگیری آنها خواهد شد،که اختلال در یادگیری محسوب می شود. چون معده کودک سهمی در گزینش و انتخاب آنها ندارد. براساس تحقیقات بلوم, لازم به یادآوری است که در مناسب ترین وضعیت ( معده و سفره ) حدود %۴۹ عامل هوش و %۵۱ عوامل محیط ، و در بدترین حالت حدود  %۲۵ عامل هوش و %۷۵ عوامل محیط نقش ایفا می کنند. البته بسیار روشن است که محیط نامناسب (چگونگی تدوین کتب درسی ، عدم توجه به هدف های مرحله ای مفاهیم ریاضی،  انتخاب روش تدریس نامناسب توصیفی، عدم استفاده از وسایل آموزشی و عدم امکان کسب تجربه بمنظور رفع ابهامات و ضعف درکلاسداری و بهره گیری صحیح از زمان و…) چه آسیب هایی برای حال و آینده نوآموزان و…میتواند با شد.
   تعامل بین معده و سفره، بصورت تاثیر متقابل ( جذب: نفوذ و تغییر در محیط ، و توانایی حل مشکل و… . و تطابق : احساس ناتوانی و ایجاد تغییر در مها رتها و بازنگری در برداشتهای خود و..) مورد بررسی قرار میگیرد.(رجوع به نظریه های یادگیری هیلگارد, بلوم,و... در آخرین نوشته ها).    تحقیقات و تجارب پژوهشگران علوم روانشناسی تکوینی به نتایج زیر باور دارد:

   ۱- رشد جسمی، ذهنی،عا طفی، اجتماعی و شخصیتی کودکان در شش سا ل اول زندگی ازحساسیت و اهمیت زیادی برخوردار است .

    ۲-از بدو تولد تا ۶ سالگی قدرت و سرعت رشد در هر زمینه در حداکثر می باشد و محیط غنی پرورشی و آموزشی در این دوره از رشد، در حافظه و یادگیری دراز مدت تاثیر به سزایی دارد.

    ۳- اگر بخواهیم فرزندان خود را چون افرادی خلاق و نوآور تربیت کنیم . بایستی از نخستین سالهای زندگی کودک به آموزش و پرورش بپردازیم. (والدین نقش مهمی در پیشرفت هوش بهر فرزندان خود دارند.)

    ۴-در سنین اولیه زندگی کودک ،آن سلسله عادتها و مهارتهایی که در رفتار کودک زودتر به وجود می آید ،آسان و سریع کسب می شود. هرقدر این نظم و به تبع آن دقت در رفتار کودک زودتر به وجود آید، یادگیری های بعدی را در زمینه های (مهارتهای شنیداری -دیداری-رفتاری و گفتاری ) شامل شنیدن ،گفتن ،دستکاری کردن ،خوردن، پوشیدن ،با زکردن و...تسریع می کند.
نظریه مراحل رشدقوای ذهنی کودکان ژان پیاژه ، اگرچه با انتقاد روبرو است. ولی بعنوان یک فرایند تربیتی آموزشی قابل توجه مطالعه است. روشهای جدیدتر آزمایش ، کنش های ذهنی نوباوگان و کودکان پیش دبستانی آشکار ساخته است که؛ پیاژه (دانشمند قبل از وی گاتسون میالاره ) استعداد کودکان را کمتر از آنچه که هست ،بر آورد کرده اند. این امر انتظار یادگیری را از کودکان امروزی ، در مدارس ،با سطح علمی بالاتری مورد تایید قرار میدهد. ضمنا یاد آور میشود که، براساس تحقیقات جدید، در هر دهه (هر۱۰ سال) رشد و پیشرفت جامعه و یا مهاجرت به مناطق برخوردار و…حدود ۳ تا ۵ % به میزان هوش بهر نوزادان (نسلهای جدید)، افزوده می شود. با توجه به یافته های جدید، آیا تغییری در برنامه ها و ارزیابی ها و…. کارشنان مسئول ، بویژه در دوره آمادگی و کلاسهای پایه که زیر بنای آموزش دبستانی و ادامه آن در مقاطع بعدی محسوب میشود بوجودآمده است؟ 

     جهت مطالعه نظریه های یادگیری و رشد قوای ذهنی (تعقل و تفکر و خردورزی و مراحل رشد آن)، به بخش آخرین نوشته ها, مبحث یادگیری ورشد قوای ذهنی,نظریات محققین و صاحب نظران امروز (هیلگارد, بلوم ,آزوبل, پیاژه,و...) مراجعه فرمایید.

   اشاره ای مختصر به فرهنگ و تمدن ایرانی-اسلامی در اشعار و آثار برخی از حکما و فضلا، درمورد نقش وراثت و محیط  و بویژه آموزش و پرورش ،که با تاکید بر فضایل اخلاقی و معرفتی و انسانی و... , که بیشتر اوقات حتی نیم بیت آن ( دوصدگفته چون نیم کردار نیست - کار نیکو کردن از پر کردن است , چرا عاقل کند کاری که باز آرد پشیمانی , جوینده یابنده است. و...) , به عنوان ضرب المثل معروفیت خاصی در جهان علم و ادب بدست آورده است , آنهم اثر به جا مانده از چندین هزار سال فبل , که از حدود ۱۰۰۰ سال پیش به یادگار ثبت شده است. و برخی از محققین و عاشقان فرهنگ اصیل ایران عزیز , به وبژه, در مورد مطالعه این اندوخته های پر مفهوم چنین سفارش می کنند: برخی از این شعرها را باید چشید . و برخی دیگر از شعرها مکیدنی هستند و باید آن ها را مکید . و برخی دیگر که بسیار ضروری هستند , را بایستی بلعید. و بالاخره , برخی را نیز که بسیار تاثیرگذار و سازنده هستند, بایستی جوید , جوید , جوید تا بخوبی هضم شوند. در این مسیر مطالعه , موقعیتی فراهم می شود , که ذهن های جوینده , توانمندی های خاص خود را بیابند و کسب نمایند.

    شاهنامه در قالب داستان سرایی و تصویرسازی و صحنه پردازی , بر آموزش وپرورش فضایل اعتقادی ,  روحی-اخلاقی , اجتماعی-سیاسی و علمی-آموزشی و ازهمچنین : هدفمندی آفرینش , کمال جویی انسان , نیاز به آینده نگری و برنامه ریزی , تاکید بر علم آموزی , تاکید بر آموزش و پرورش , تاکید بر نقش وراثت  و محیط در یادگیری و رشد , تاکید بر نقش حواس (دیداری- شنیداری)در یادگیری , تاکید بر خردورزی و تعقل و تفکر, تاکیدبرفرهنگ خوش بینی و مثبت اندیشی , تاکید بر شادی و هیجان و لذت حاصل از موفقیت درامر تلاش و یادگیری (فرهنگ تلاش و شادی), تاکید بر تفکر تحلیلی , تاکید بر نیکی و پایبندی به عدل و عدالت (قانونمندی), تاکید بر تلاش و کوشش و پشتکار جمعی وفردی, تاکید برهوش , یا جان , خرد, فهم, شعور, زیرکی  و زکاوت و آگاهی و بیداری و...   توجه خاص دارد. تحقیق و جمع آوری اطلاعات از فرهنگ و تمدن چندین هزار ساله این کهن مرز و بوم , در شاهنامه طی چندین دهه  عمر و زحمات حکیم انجام شده است . که می فرماید:

     اینک به چندین نمونه  از این فرهنگ و تمدن جاودانی , اشاره می شود: 

                         

      – اشاره به نقش تاثیر گذار وراثت و آموزش و پرورش :

   پسر، کو ندارد نشان از پدر = تو بیگانه دانش ، مخوانش پسر

     - اشاره به عوامل موثر محیطی در تعلیم وتربیت و همچنین نقش حواس پنجگانه در فرایند یادگیری و رشد :

خردگر سخن، برگزیند همی = همان را گزیند، که بیند همی

    اگر گم کند , راه آموزگار  =  سزد, گر جفا بیند از , روزگار

سه پاس تو, چشم است و گوش و زبان= کزین سه رسد، نیک و بد , بیگمان

ضمن تاکید براستفاده ازحواس به ویژه دیدن و شنیدن , به مطمئن نبودن به آنها , نیز اشاره می کند , که:

تودانی که دیدن, نه چون آگهی است = میان شنیدن , همیشه تهی است

  با تاکیدبر وقت شناسی و از دست ندادن هر گونه فرصت , به ویژه بی توجهی به عادات غلط  و به گذر زمان و...می فرماید:

به فردا ممان , کار امروز را = بر تخت منشان , بد آموز را

ویا

  آنگاه که عادات غلط  و هوای نفس , بر تعقل و خردورزی و... تسلط یابد , به مصداق (ترک عادت موجب مرض است) , اشاره می فرماید :

اگر برخرد , چیره گردد هوا = نیابد ز چنگ هوا , کس رها

خردمند ,که آرد, هوا را به زیر = بود داستانش , چو شیر دلیر

   در مورد هوش که با اصطلاحات ; جان , فهم , خرد , شعور , زیرکی , زکاوت , آگاهی , بیداری ,...نام می برد: و میفرماید:

            گرانمایه را , نام هوشنگ بود = توگفتی همه , هوش و فرهنگ بود

به نام خداوند جان وخرد = کزین برتر اندیشه برنگذرد

نخست آفرینش ,خرد را شناس = نگهبان جان است و , آن سه پاس

خرد رهنمای و خرد دلگشای = خرد دست گیرد به هر دو سرای

از او شادمانی , وز اویت غم است = وز اویت فزونی , وز اویت کم است

ویا 

 در مورد شخصیت و منش خردورزان و اندیشمندان , تاکید دارد , و میفرماید:

فروتن بود , هرکه دارد خرد = سپهرش همی , در خرد پرورد

مدارا خرد را , برادر بود = خرد, بر سر جان , چو افسر بود

دلی کز خرد , گردد آراسته = چو گنجی بود , پر زر و خواسته

و یا 

 در مورد کینه جویی و خودخواهی و زور گویی و جنگ طلبی و ... که به افراد بی خرد نسبت میدهد و میفرماید:

به دانش نیابد , سر جنگجوی = نباشد به جنگ اندرون , آبروی

سر مرد جنگی , خرد نسپرد = که هرگز نیامیخت , کین با خرد

سزد گر هرآنکس , که دارد خرد = به کژی و ناراستی , ننگرد

و یا در مورد نیکی  و...

مکن بد که بینی , به فرجام بد = ز بد گردد اندر جهان , نام بد

نگر تا چه کاری , همان بدروی = سخن هرچه گویی , همان بشنوی

تو تا زنده ای , سوی نیکی گرای = مگر کام یابی , به هر دو سرای

 از آنجا که ذهن و توانمندی تعقل و تفکر انسان را , باغبانی برای حفظ باغستان تن و انتخاب مسیر سلامت زندگی میداند , میفرماید:

همیشه خرد , پاسبان تو باد = همه نیکی , اندر گمان تو باد

ستودن خرد را , دو بخشایش است = در بخشش او را , چو آسایش است

دلت زنده باشد, به فرهنگ و هوش = به بد در جهان , تا توانی ,مکوش

ز فرهنگ و , از دانش آموختن = سزد گر دلت , یابد افروختن 

 بدین نامه بر , عمرها بگذرد = همی خواندش , کز خرد برخورد

و یا

 در مورد آموزش وپرورش و تاکید برتاثیر مهم و حیاتی آن , به والدین و مربیان توصیه میکند :

      هنر باید و گوهر , آموزگار = خرد یار و فرهنگش , آموزگار  

چو این  چار گوهر , به جای آوری = به مردم جهان , زیر پای آوری 

فزودن به فرزندبر ,مهر خویش = چو در آب , دیدن بود , چهر خویش 

سپردن به فرهنگ , فرزند خویش = که گیتی به نادان , نشاید سپرد

و یا 

در مورد تاکید بر علم آموزی و دانش اندوزی , و مهارت جویی و استفاده صحیح از زمان و مکان میفرماید :

همان کودکش را , به فرهنگیان = سپردی چو بودی , ز آهنگیان

بهر برزن اندر , دبستان بدی = همان , جای آتش پرستان , بدی

 

بگو تا چه داری , بیار از خرد = که گوش نیوشیده زو , برخورد

خرد , افسر شهریاران بود = خرد , زینت نامداران بود

و یا 

چنین داد پاسخ , که دانش به است  = چو دانا بود برجهان بر , مه است

و یا 

به منظور تاکید بر کار و تلاش و کوشش  در جهت یادگیری و رشد و موفقیت , می فرماید: 

به رنج اندر آری تنت را , رواست = که خود رنج بردن به دانش , سزاست 

به رنج اندر است , ای خردمند , گنج = نیابد کسی , گنج , نابرده رنج

ویا

 در مورد نتایج مثبت  و سازنده , تلاش و کار و کوشش هدفمند , و لذت حاصل از احساس موفقیت و رشد و یادگیری , به صورت رضایت و تشویق و شادی و هیجان درونی, و بدست آوردن انگیزه در ادامه کار و تلاش , جهت مهارت اندوزی بیشتر و تکمیل این توانمندی ها , و کسب شوق و هیجان بیشتر , ... , یا متاسفانه برعکس , به جنبه منفی آن , یعنی بی توجهی به برنامه ها و بی توجهی به تلاش در جهت صحیح آموزش و پرورش استعدادها و... , به شکست و خفت و خاری , و بالاخره احساس ناتوانی , عقب ماندگی و ذلت , و مشکلات فراوان بعدی , چنین اشاره دارد:

ویا

    آنگاه که درمقابل شعار ها و سخنرانی ها و ادعاها و ... ,به تلاش و کوشش و عمل و کار و تجربه تاکید دارد و سفارش می  کند ;

بزرگی , سراسر به گفتار , نیست = دو صد گفته , چون نیم کردار , نیست

در مورد هدفمندی آفرینش و نظام هستی و همچنین توجه انسان به تفکر و خرد و خردورزی  در تعامل با جهان هستی  می فرماید:

و بالاخره : در پایان این مختصر , از دعای خیر حکیم بزرگ , غفلت نشود , که می فرماید:

              استاد سخن سعدی  (حدود 800 سال پیش -سالهای 1210 میلادی) :



   به وراثت و تفاوتهای فردی در یادگیری (سرآمدها و کودنها ) باور دارد ، و ضمن دو حکا یت به نتایج زیر اشاره می کند:


   
    وبمنظور تاکیدبر پرورش ابعاد وجودی فراگیران (کودکان و نوجوانان ), به عمل و تجربه و کار و تلاش همه جانبه تاکید میکند,   و میفرماید